مراقب جا به جایی فرهنگی باشیم
1403/06/17
|تحلیل|
مراقب جا به جایی فرهنگی باشیم
مسئله نوشت‌افزار و جایگاه آن در فرهنگ‌سازی و هویت‌سازی دانش‌آموزان به قدری است که رهبر معظّم انقلاب از آن به عنوان یک کالای حیاتی یاد می کنند. همچنین ایشان در جای دیگری با اشاره به ضرورت تولید نوشت‌افزار در داخل بر بار فرهنگی نوشت‌افزارهای وارداتی در جامعه تاکید می کنند:«کسانی در داخل کشور هستند که یک حرکت اقتصادی را شروع میکنند؛ باید به اینها کمک بشود. حالا اینکه گفتم مال این روزها است، همین مسئله‌ی نوشت‌افزار است؛ چند جوان باهمّت پیدا شده‌اند و نوشت‌افزار داخلی دارند تولید میکنند؛ نوشت‌افزار یک رقم مهمّی است؛ شما ببینید مصرف نوشت‌افزار -مداد و کاغذ و دفتر و بقیّه‌ی وسایل- چه حجم عظیمی دارد که ما در بسیاری از اینها داریم از واردات استفاده میکنیم که هم بارِ فرهنگی دارد، هم بارِ اقتصادی دارد.» ۱۳۹۷/۰۶/۰۷
رسانه KHAMENEI.IR به همین مناسبت در گفت‌وگو با دکتر محسن ایمانی نایینی استادیار گروه علوم تربیتی دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس به تحلیل وضعیت صنعت نوشت‌افزار و تولید داخلی آن و ابعاد تاثیر آن بر فرهنگ و هویت جامعه پرداخته است.
مسئله نوشت‌افزار از جمله موضوعاتی است که علاوه بر تبعات اقتصادی، ابعاد فرهنگی و تربیتی هم دارد. نوشت‌افزار در حوزه تعلیم و تربیت چه اثری می‌تواند روی روح و روان دانش‌آموز داشته باشد و تولید داخلی یا خارجی‌اش چه تبعاتی در حوزه آموزشی دارد؟
دفتر، خودکار، مداد، پاک‌کن و... که به دانش‌آموز می‌دهیم هریک می‌تواند به‌عنوان ابزار فرهنگی تلقی شود؛ بستگی دارد دفتر چه تصویری داشته باشد. هر فرهنگی درصدد توسعه خودش برمی‌آید؛ یعنی هر کشوری دوست دارد فرهنگ خود را به سایر جوامع و کشورها معرفی کند. بسیاری اوقات تصویر دفترهای بچه‌ها عکس‌های خارجی و حتی کارتون‌های خارجی است و چون بچه‌ها این کارتون‌ها را می‌بینند، بیشتر این دفترها را می‌خرند. ما باید به فکر فرهنگ و توسعه فرهنگ خودمان باشیم. قبل از اینکه این فرهنگ را به دیگران معرفی کنیم، باید این فرهنگ را به دانش‌آموزان خودمان معرفی کنیم.
چهره‌هایی که زحمت کشیدند و تاثیرات هنری و فرهنگی داشتند و بچه‌ها باید صاحب عکس را بشناسند. مثلاًً ممکن است بگوییم بچه‌ها در ناشناسی می‌توانند آگاهی‌های خوبی پیدا کنند؛ مثلاً با تصویری از جنگل ناهارخوران، مسجد شیخ لطف‌الله، عالی‌قاپو و... می‌شود جاهای مختلف کشور را معرفی کرد و بچه‌ها می‌فهمند مسجد شیخ لطف‌الله را چه کسی ساخته یا معرفی تخت‌جمشید و جاهایی که نشان از تمدن قدیمی ایران دارد و بیانگر پیشرفت ایران در حوزه‌های مهندسی است و ستون‌های تخت جمشید نشان می‌دهد تمدن قدیم ما چه تمدن خوب و پیشرفته‌ای بوده؛ یا مکان‌های مقدس مثل حرم امام رضا‌علیه‌السلام، حرم شاهچراغ و غیره را معرفی کنیم تا بچه‌ها با اماکن مذهبی آشنا شوند یا می‌توان روستاهای معروف، دریا، جزایر و... را معرفی کرد تا بچه‌ها با آنها آشنا شوند یا یک یا دو بیت از یک شعر خوب را که پیام اخلاقی دارد داشته باشیم.
رهبر انقلاب در دیداری که با تولیدکنندگان نوشت‌افزار ایرانی داشتند روی موضوع شخصیت‌پردازی تاکید داشتند و تصریح کردند که به موضوع شخصیت‌پردازی نیاز مبرم داریم. دراین‌باره توضیح دهید و نسبتش را با مقوله نوشت‌افزار باز کنید؟ چقدر زمان می‌برد تا موضوع شخصیت‌پردازی بتواند به‌طور واقعی شکل بگیرد؟
هر کشوری قهرمان‌های ملی خود را معرفی می‌کند تا افراد آشنا شوند و بدانند وقایع تاریخی کشور چیست. بچه‌ها با متاخران آشناترند، مثل شهید حاج قاسم سلیمانی که به عنوان یک قهرمان ملی مطرح است و توانسته از ناامنی در داخل کشور پیشگیری کند و حتی با عناصری که می‌خواستند از بیرون به داخل کشور بیایند و کشورمان را ناامن کنند، مبارزه کرده و به شکل مظلومانه‌ای به شهادت رسید. بچه‌ها می‌فهمند او کیست و معلم و پدر و مادر توضیح می‌دهند. بچه‌ها دنیای اطراف خود را می‌شناسند و مشکلاتی که در بیرون از کشور وجود دارد را درک میکنند و تلاش‌هایی که ایشان برای امنیت کشور کشیدند و جزو شخصیت‌هایی هستند که کشورمان مدیون آنهاست؛ یا می‌توان شهدای جنگ تحمیلی که نقش بسیار موثری داشتند مثل عباس دوران، شهید کشوری و... را که در جنگ نقش حیاتی داشتند، عکسشان یا پیامی از فداکاریشان را روی دفترها نوشت یا بخشی از وصیت‌نامه یک شهید که پیام خوبی در حراست از انقلاب، ولایت فقیه و حمایت از رهبری دارد. اینها نکاتی است که باید مطرح شود و حک شدنشان روی انواع نوشت‌افزار می‌تواند پیام‌های خوبی داشته باشد.
در کنار کتاب‌های درسی و آموزش معلّمان، نوشت‌افزار هم می‌تواند این پیام‌ها را داشته باشد و ایجاد سوال کند و برای پاسخ به سوال معلّم، مربی امور تربیتی و والدین بچه‌ها را راهنمایی کنند که ایشان چه نقش بارزی داشتند، چه فداکاری‌ها را کردند، امنیت کنونی ما مدیون تلاش‌های آنهاست و در جنگ رشادت‌هایی به خرج دادند. تصویری از پیروزی‌ها و دیگر مسائل جنگ مثل زندگی در سرما یا گرمای منطقه جنگی که بسیار مهم‌اند یا تصاویر نویسندگان، شعرا و... و ابیاتی از اشعارشان. به این ترتیب می‌شود مجموعه‌ای از عناصر فرهنگی-اجتماعی را معرفی کرد.
در فرآیند شکل‌گیری مولفه‌های هویتی-تربیتی دانش‌آموز، بومی بودن نوشت‌افزار‌ها می‌تواند چه نقشی ایفا کند؟
هویت انواعی دارد مثل هویت ملی، هویت مذهبی، هویت خانوادگی و... رسالتی که داریم این است که دانش‌آموز با هویت مراجع خود آشنا شود. یکی از صاحب‌نظران آمریکایی می‌گوید جهانی شدن دارد به فرهنگ آمریکایی لطمه می‌زند. آش اینقدر شور شده که صدای آشپز هم درآمده است. آنها به فکر هویت ملی خود هستند و ما هم باید هویت دینی و هویت ملی را معرفی کنیم که هویت ایرانی-اسلامی است تا برای بچه‌ها روشن شود و بتوانند فکر کنند و عکس‌های روی نوشت‌افزار‌ها می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد تا بچه‌ها با فرهنگ بومی بار بیایند و هر چه بیشتر باید بچه‌ها را با فرهنگ خودمان آشنا کنیم تا بتوانند به غنای این فرهنگ پی ببرند.
وقتی ماهی در آب است به اهمیت آب پی نمی‌برد و زمانی متوجه می‌شود اهمیت آب چیست که از آب بیرون می‌افتد؛ لذا ممکن است بچه‌ها در درون فرهنگ قدردان این فرهنگ نباشند و اگر بچه‌ها غنای فرهنگ خودمان را پیدا کنند در بسیاری موارد از عناصر بیگانه احساس بی‌نیازی میکنند. اگر یک عنصر فرهنگی بیگانه در نوشت‌افزار قرار بگیرد که با فرهنگ تناسب ندارد، جابه‌جایی فرهنگی است، می‌تواند ایجاد مشکل کند و موجب ناهنجاری در جامعه شود و نمی گذارد حالت همگونی تحقق پیدا کند. خوب است اگر تصویر آداب و رسوم‌مان مثل کمک کردن به معلولان ایتام و... روی نوشت‌افزار باشد و بچه‌ها با آنها آشنا شوند.
در دنیا چقدر از نوشت‌افزار در موضوع تربیت و مدیریت آموزشی دانش‌آموزان استفاده میکنند؟
نقل است در مدارس فرانسه تابلوهای نقاشان معروف را نصب میکنند. با این کار هم بچه‌ها با هنر نقاشی آشنا می‌شوند و هم با کسانی که خالق این آثار هنری هستند. مثلاً سعی میکنند روی جوهرشان اسم شرکتی را بگذارند و شرکتی را معرفی کنند، مثل کوکاکولا که در روز دو میلیارد نوشابه کوکاکولا در دنیا مصرف می‌شود و اگر نشان تجاری را روی دفتری تبلیغ کنیم، مشتری او را زیاد میکنیم. بسیاری نگاه اقتصادی به این موضوع دارند و مثلاً نوشت‌افزارهایی که دست بچه‌هاست سعی میکنند تبلیغات اقتصادی فروش کالاها یا پیام‌های اقتصادی کشورهای سرمایه‌داری را روی جلد آن منتشر کنند. در هر فرهنگی حال متکلم از کلامش پیداست. از کوزه همان تراود که در اوست.
قهرمان‌سازی و اسطوره‌سازی چقدر در روح و روان کودکان و نوجوانان از طریق نوشت‌افزار می‌تواند میسر باشد؟
وقتی قهرمان است کودک با آن همانندسازی می‌کند. آلبرت بندورا روان‌شناس، پژوهشگر و استاد بازنشستهٔ دانشگاه استنفورد می‌گوید فرد از طریق یادگیری مشاهده‌ای یاد می‌گیرد و وقتی الگوی خوبی به‌عنوان قهرمان در اختیار بچه‌ها قرار می‌گیرد، بچه‌ها از او تقلید میکنند؛ به‌ویژه در دوره نوجوانی که فرد اقتدار بدنی دارد دوست دارد در ورزشی شرکت کند که ورزش قهرمانی باشد. در اینجا قهرمانان می‌توانند روی نوجوانان اثر بگذارند؛ مثلاً پهلوانی مثل پوریای ولی در فرهنگمان مطرح است یا پهلوان تختی محبوبیتی داشته است. کسانی که در دسترس بودند؛ در کنارش لطف و محبت و دستگیری از فقرا است که می‌تواند یک قهرمان را به‌عنوان یک قهرمان برجسته مطرح کند. پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) می‌فرمایند: کسی شجاع‌تر است که بر هوای نفسش غلبه دارد.